Sáng kiến kinh nghiệm sơ đồ tư duy môn văn THCS: SỬ DỤNG BẢN ĐỒ TƯ DUY NHẰM NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG GIẢNG DẠY MÔN NGỮ VĂN

Yopovn · 21/9/23

Sáng kiến kinh nghiệm sơ đồ tư duy môn văn THCS: SỬ DỤNG BẢN ĐỒ TƯ DUY NHẰM NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG GIẢNG DẠY MÔN NGỮ VĂN được soạn dưới dạng file word gồm 15 trang. Các bạn xem và tải về ở dưới.

TÊN ĐỀ TÀI: “SỬ DỤNG BẢN ĐỒ TƯ DUY

NHẰM NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG GIẢNG DẠY MÔN NGỮ VĂN”

I. ĐẶT VẤN ĐỀ

Trong những năm qua, cùng với việc thực hiện một cách đồng bộ đổi mới nội dung, chương trình, sách giáo khoa, vấn đề đổi mới phương pháp dạy học (PPDH) nói chung, trong đó có đổi mới PPDH môn Ngữ văn luôn được các nhà khoa học giáo dục đầu ngành của nước ta quan tâm, nghiên cứu và tìm cách cải tiến. Vì vậy, vấn đề này đã được Đảng, Nhà nước ta đặc biệt quan tâm. Thực hiện nghiêm túc tinh thần Nghị quyết 29 - NQ/TW đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo đã chỉ rõ: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học”. Để làm được điều đó người thầy giáo phải không ngừng tìm tòi, sáng tạo ra những phương pháp dạy học có hiệu quả nhất để nâng cao chất lượng, đào tạo ra những con người mới “vừa hồng vừa chuyên”.

Năm học 2020 – 2021, Bộ giáo dục và đào tạo tiếp tục đổi mới phương pháp dạy học nhằm nâng cao chất lượng dạy và học ngữ văn trong các nhà trường phổ thông. Một trong những phương pháp dạy học (PPDH) mới và hiện đại nhất được đưa vào là PPDH bằng bản đồ tư duy (BĐTD). Qua việc tìm hiểu và vận dụng PPDH bằng BĐTD, tôi nhận thấy phương pháp dạy học này rất có hiệu quả trong công tác giảng dạy và học tập của học sinh. Bước đầu đã giảm bớt được tâm lý ngại học môn Ngữ văn, khơi gợi trong học sinh tình yêu đối với môn học, đồng thời đem đến cho các em cái nhìn mới, tư duy mới về môn học Ngữ văn. Tuy nhiên, việc ứng dụng BĐTD trong quá trình dạy học là vấn đề còn khó khăn, lúng túng đối với nhiều giáo viên, trong đó có giáo viên dạy môn Ngữ văn. Họ tỏ ra băn khoăn không biết sử dụng BĐTD vào khâu nào trong quá trình dạy học? Phương pháp thiết kế BĐTD, hướng dẫn cách thức sử dụng cho học sinh ra sao? Nhất là đối với những giáo viên lớn tuổi và những giáo viên chưa quen với việc ứng dụng Công nghệ thông tin, trình độ Tin học còn hạn chế.

Xuất phát từ những vấn đề trên, bản thân xin nêu một số kinh nghiệm trong quá trình giảng dạy qua sáng kiến “Sử dụng bản đồ tư duy nhằm nâng cao chất lượng giảng dạy môn Ngữ văn”. Thời gian mà tôi nghiên cứu và thực hiện sáng kiến kinh nghiệm này trong năm học 2020 - 2021 cho đến nay, tại trường THCS Thới Long.

II. NỘI DUNG VÀ GIẢI PHÁP THỰC HIỆN

1. Đánh giá thực trạng

1.1. Thực trạng của vấn đề:

Thực tế trong nhà trường hiện nay nhiều giáo viên đã tích cực ứng dụng công nghệ thông tin, những tìm tòi trong công tác soạn giảng và tiếp cận lượng lớn tư liệu dạy học. Tuy vậy về phương diện phương pháp và kĩ thuật vẫn còn nhiều hạn chế nhất là cách thức giúp học sinh hiểu vấn đề nhanh, nhớ kiến thức lâu và tái hiện nhanh khi cần thiết vận dụng.

Trong một số tiết học, dù vẫn cố gắn thực hiện theo chủ trương giảm tải nhưng cách tổ chức các đơn vị kiến thức vẫn còn rườm rà, kiểu như phải ghi chép thành câu, đoạn hoàn chỉnh, có khi phải nhiều câu dài dòng, trong khi đó chỉ cần một sơ đồ là học sinh có thể hiểu vấn đề thông suốt.

Tình trạng học sinh học vẹt để đối phó trong kiểm tra đánh giá hiện nay một phần do các em hiểu vấn đề chưa tường tận hoặc bị ràng buộc bỡi “hành lang ngôn ngữ diễn đạt” mà giáo viên đã sử dụng, các em không tự tin khi dùng kho từ vựng của mình để diễn đạt, do không sử dụng nên nó cũng dễ mai một và ngày một ít sắc bén hơn. Đặc biệt với môn Ngữ văn thì đây là một hạn chế lớn, khi nói, viết được xem là yêu cầu quan trọng của HS.

1.2. Nguyên nhân:

Xuất phát từ thực tiễn dạy học trong nhiều năm qua: giáo viên chưa thật sự quan tâm trong việc hình hóa kiến thức bài học. Trước đây, các tiết ôn tập chương một số GV cũng đã lập bảng biểu, vẽ sơ đồ, biểu đồ,… và cả lớp có chung cách trình bày giống như cách của GV hoặc của tài liệu, chứ không phải do HS tự xây dựng theo cách hiểu của mình, hơn nữa, các bảng biểu đó chưa chú ý đến hình ảnh, màu sắc và đường nét.

Giáo viên trình bày kiến thức chính xác phong phú, sinh động nhờ sự hỗ trợ nhiều về yếu tố trực quan do công nghệ thông tin mang lại nhưng vẫn chưa đưa sơ đồ tư duy vào sử dụng đại trà để học sinh học tập hiệu quả hơn. Nhiều phương pháp kích thích sự chủ động sáng tạo ở học sinh chưa được phát huy tối đa vì thiếu thao tác sơ đồ hóa hoặc sử dụng với mật độ thấp.

Chưa đổi mới cách ghi chép nội dung kiến thức bài học, theo kiểu kích thích tư duy mà chủ yếu là quan tâm đến độ chuẩn của nội dung ghi. Do vậy, dù ở lớp học sinh tích cực chủ động để phát hiện hiểu kiến thức nhưng khi học bài cũ ở nhà thì rất thụ động.

Để có kết quả học tập tốt, ở một số bộ môn học sinh phải học vẹt vì phải nhớ kiến thức để trả lời câu hỏi mà theo các em, nội dung ghi của giáo viên là chuẩn, là cách diễn đạt tốt nhất. Chính điều này dẫn đến hiện tượng học sinh học thuộc để trả lời, đó cũng là nguyên nhân học vẹt ở học sinh

Do vậy, kết quả điểm kiểm tra chất lượng đầu năm môn Ngữ văn rất thấp. Sau đây là bảng thống kê kiểm tra đầu năm của năm học 2020 - 2021:

Lớp	Sỉ số	KẾT QUẢ XẾP LOẠI
Giỏi	Khá	Trung bình	Yếu
TS	%	TS	%	TS	%	TS	%
9A4	36	18	50,0	12	33,3	6	16,7	0	0,0
9A10	40	5	12,5	13	32,5	16	40,0	6	15,0
9A11	36	3	8,3	11	30,6	16	44,4	6	16,7

Từ việc thực tế khảo sát đầu năm học cho thấy rằng: học sinh đạt điểm giỏi, khá chiếm rất ít, học sinh có điểm trung bình, yếu tương đối nhiều. Ngay cả học sinh lớp 9A4 là lớp đầu nguồn nhưng chất lượng chưa cao, còn vài em bị điểm yếu. Đây là một tình trạng đã trở nên phổ biến và thậm chí là đáng báo động. Xuất phát từ tình hình trên, tôi đã thực hiện một vài kinh nghiệm trong quá trình giảng dạy qua sáng kiến: “Sử dụng bản đồ tư duy nhằm nâng cao chất lượng giảng dạy môn Ngữ văn”.

2. Giải pháp thực hiện

2.1. Nắm rõ khái niệm, cấu tạo, các bước thiết kế, quy trình tổ chức hoạt động vẽ BĐTD trên lớp

Để sử dụng một cách có hiệu quả BĐTD trong quá trình dạy học, trước hết, ta cần nắm vững những tri thức về nó:

* Khái niệm:

Bản đồ tư duy hay còn gọi là Lược đồ tư duy, Sơ đồ tư duy là PPDH chú trọng đến cơ chế ghi nhớ, dạy cách học, cách tự học nhằm tìm tòi, đào sâu, mở rộng một ý tưởng, hệ thống hóa một chủ đề hay một mạch kiến thức,...bằng cách kết hợp việc sử dụng đồng thời hình ảnh, đường nét, màu sắc, chữ viết với sự tư duy tích cực. Đặc biệt, đây là một dạng sơ đồ mở, không yêu cầu tỉ lệ, chi tiết chặt chẽ như bản đồ địa lí, các em có thể vẽ thêm hoặc bớt các nhánh, mỗi em có thể vẽ một kiểu khác nhau, dùng những màu sắc, hình ảnh, chữ viết và các cụm từ diễn đạt khác nhau,... Tuy cùng một chủ đề nhưng mỗi em có thể “thể hiện” nó dưới dạng BĐTD theo cách riêng của mình. Do đó, việc lập BĐTD phát huy tối đa khả năng sáng tạo của mỗi người.

* Cấu tạo:

- Ở giữa là một hình ảnh trung tâm (hay một cụm từ) khái quát chủ đề.

- Gắn liền với hình ảnh trung tâm là các nhánh cấp 1 mang các ý chính làm rõ chủ đề.

- Phát triển các nhánh cấp 1 là các nhánh cấp 2 mang các ý phụ làm rõ mỗi ý chính.

- Sự phân nhánh cứ thế tiếp tục để cụ thể hóa chủ đề, nhánh càng xa trung tâm thì ý càng cụ thể, chi tiết. Có thể nói, BĐTD là một bức tranh tổng thể, một mạng lưới tổ chức, liên kết khá chặt chẽ theo cấp độ để thể hiện một nội dung, một đơn vị kiến thức nào đó.

Hình. Minh họa cấu tạo BĐTD

* Các bước thiết kế một BĐTD:

Để thiết kế một BĐTD dù vẽ thủ công trên bảng, trên giấy..., hay trên phần mềm Mind Map, chúng ta đều thực hiện theo thứ tự các bước sau đây:

Bước 1: Bắt đầu từ trung tâm với từ, cụm từ thể hiện chủ đề (có thể vẽ hình ảnh minh họa cho chủ đề - nếu hình dung được).

Bước 2: Từ hình ảnh trung tâm (chủ đề) chúng ta cần xác định: để làm rõ chủ đề, thì ta đưa ra những ý chính nào. Sau đó, ta phân chia ra những ý chính, đặt tiêu đề các nhánh chính, nối chúng với trung tâm.