SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM LỊCH SỬ LỚP 8: Giải pháp “Khai thác, sử dụng kênh hình trong Sách giáo khoa Lịch sử lớp 8”

Yopovn · 7/10/23

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM LỊCH SỬ LỚP 8: Giải pháp “Khai thác, sử dụng kênh hình trong Sách giáo khoa Lịch sử lớp 8” được soạn dưới dạng file word gồm 22 trang. Các bạn xem và tải về ở dưới.

a. tổng quan

I. Thực trạng vấn đề của sáng kiến

Xuất phát từ chức năng, nhiệm vụ, đặc trưng của bộ môn Lịch sử và yêu cầu đổi mới giáo dục cũng như thực tiễn dạy - học bộ môn, việc biên soạn Sách giáo khoa Lịch sử Trung học sơ sở nói chung, Sách giáo khoa Lịch sử lớp 8 nói riêng có nhiều đổi mới về nội dung và phương pháp. Sách giáo khoa Lịch sử hiện nay được biên soạn không chỉ là tài liệu giảng dạy của giáo viên mà còn là tài liệu học tập ở lớp và ở nhà của học sinh theo định hướng mới. Đó là học sinh không không phải học thuộc lòng Sách giáo khoa mà cần tìm tòi, nghiên cứu những sự kiện có trong Sách giáo khoa dưới sự tổ chức, hướng dẫn, giúp đỡ của giáo viên. Từ đó, các em tự hình thành cho mình những hiểu biết mới về lịch sử. Do đó những thông tin trong Sách giáo khoa một mặt được trình bày dưới dạng nêu vấn đề để học sinh suy nghĩ. Mặt khác, kèm theo những thông tin là các câu hỏi, bài tập, yêu cầu học sinh thực hiện các hoạt động học tập khác nhau, trong đó đặc biệt là sự giảm tải 25% số lượng kênh chữ, tăng đáng kể số lượng kênh hình. Kênh hình trong Sách giáo khoa không chỉ minh họa, làm cơ sở cho việc tạo biểu tượng lịch sử mà còn là nguồn cung cấp kiến thức cho học sinh. Bên cạnh đó, một số bài viết trong Sách giáo khoa còn có nhiều nội dung để ngỏ, chưa viết hết, yêu cầu học sinh thông qua làm việc với tranh ảnh, sơ đồ, bản đồ... sẽ tìm tòi, khám phá những kiến thức cần thiết liên quan đến nội dung bài học mà tác giả Sách giáo khoa muốn chuyển tải đến học sinh.

Đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ trên, giáo viên đã có nhiều cố gắng thay đổi phương pháp giảng dạy của mình theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh thông qua các phương pháp dạy học như : ứng dụng công nghệ thông tin, sử dụng đồ dùng trực quan, sử dụng phương pháp giải quyết vấn đề, thuyết trình… ; tích cực hướng dẫn học sinh thảo luận nhóm, hỗ trợ kiến thức cho nhau, thông qua hoạt động này những học sinh yếu kém sẽ được sự hướng dẫn của giáo viên và các học sinh khá giỏi, học sinh sẽ nắm chắc kiến thức và hiểu sâu hơn về bản chất của sự kiện, hiện tượng, nhân vật lịch sử ; trong quá trình giảng dạy, giáo viên kết hợp và khai thác triệt để các đồ dùng và phương tiện dạy học như tranh ảnh, bản đồ, sơ đồ, mô hình, ứng dụng công nghệ thông tin… ; học sinh có chú ý nghe giảng, tập trung suy nghĩ trả lời các câu hỏi giáo viên đặt ra, một số em có chuẩn bị bài mới ở nhà, tham gia tích cực trong việc thảo luận nhóm và đã đạt hiệu quả trong quá trình lĩnh hội kiến thức.

Mặc dù việc khai thác sử dụng kênh hình trong Sách giáo khoa là biện pháp quan trọng góp phần nâng cao chất lượng dạy - học bộ môn, nhưng hiện nay vấn đề này vẫn chưa được quan tâm một cách đầy đủ, nguyên nhân của tình trạng này có nhiều, song chủ yếu là :

- Thứ nhất, về phía giáo viên :

+ Phần đa giáo viên Trung học cơ sở phải dạy nhiều môn, thời gian dành để nghiên cứu, tìm tòi những phương pháp dạy học phù hợp với đối tượng học sinh trong lớp còn hạn chế ;

+ Nhiều giáo viên ngại dạy Lịch sử. Một số giáo viên không nắm chắc các nhân vật, sự kiện lịch sử ;

+ Nhiều giáo viên mới chỉ chú ý đến kênh chữ trong Sách giáo khoa và coi đây là nguồn cung cấp kiến thức duy nhất trong dạy học Lịch sử mà chưa thấy hết vai trò quan trọng của kênh hình không chỉ là nguồn kiến thức quan trọng, cung cấp một lượng thông tin đáng kể, mà còn là phương tiện trực quan có giá trị, giúp cho bài học Lịch sử trở nên sinh động, hấp dẫn hơn gây hứng thú học tập cho học sinh ;

+ Không ít giáo viên chưa hiểu rõ xuất xứ nội dung, ý nghĩa của kênh hình trong Sách giáo khoa. Trong các đợt bồi dưỡng, chuyên đề giáo viên hầu như chỉ được giải thích về cấu tạo chương trình, những điểm mới về nội dung Sách giáo khoa, không chú trọng bồi dưỡng về khai thác, sử dụng kênh hình trong Sách giáo khoa trong khi kênh hình trong Sách giáo khoa hiện hành tăng lên đáng kể so với trước ;

+ Nhiều giáo viên nhận thức đầy đủ giá trị, nội dung của kênh hình nhưng lại ngại sử dụng và sợ mất thời gian hoặc nếu có sử dụng phần nhiều vẫn rập khuôn mang hình thức minh hoạ cho bài giảng ;

+ Sĩ số lớp tương đối đông, số tiết thực dạy/tuần/lớp ít nên thời gian kèm cặp học sinh trong các tiết học chưa nhiều.

- Thứ hai, về phía học sinh : Nhiều em có suy nghĩ không đúng về mục tiêu của môn Lịch sử, không thích học lịch sử, coi lịch sử là môn “phụ”. Phần đa bố mẹ các em là người dân tộc vùng cao có trình độ văn hoá thấp nên chưa thật sự coi trọng việc học tập của con em mình, sự hướng dẫn các em còn nhiều hạn chế cả về thời gian và phương pháp học.

II. Lý do tạo ra sáng kiến

Để nâng cao chất lượng và hiệu quả dạy học, người giáo viên phải luôn tìm tòi, nghiên cứu và sưu tầm tài liệu tham khảo, các phương tiện dạy học phù hợp, giúp học sinh có hứng thú học tập, tiết dạy không bị nhàm chán.

Trong dạy học Lịch sử, khai thác và sử dụng kênh hình là biện pháp quan trọng, tích cực để nâng cao chất lượng dạy học bộ môn, gây hứng thú học tập hơn cho học sinh, học sinh từ chỗ coi Lịch sử là môn phụ đến yêu thích bộ môn Lịch sử. Đối với giáo viên khai thác, sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa không chỉ làm cho bài giảng trở nên sinh động, hấp dẫn mà còn góp phần quan trọng trong việc tạo biểu tượng, hình thành khái niệm lịch sử cho học sinh, phát triển ở học sinh kĩ năng quan sát, trí tưởng tượng tượng, tư duy, giáo dục tư tưởng, tình cảm cho học sinh. Đối với học sinh, thông qua lược đồ, bản đồ, tranh ảnh, sơ đồ, các em sẽ hiểu sâu sắc hơn bản chất của sự kiện lịch sử, nắm vững các quy luật phát triển của xã hội, nhớ kĩ, hiểu sâu những hình ảnh, những kiến thức lịch sử ; hình ảnh được lưu giữ lại đặc biệt vững chắc trong trí nhớ là hình ảnh thu nhận bằng trực quan.

Từ yêu cầu và thực tế trên đòi hỏi chúng ta phải đổi mới phương pháp dạy học Lịch sử nhằm giúp học sinh hệ thống được kiến thức qua từng bài, từng chương qua đó học sinh sẽ nắm được nội dung kiến thức trọng tâm đã học.

Vậy làm thế nào để học sinh lĩnh hội được kiến thức trọng tâm của môn Lịch sử ? Có rất nhiều biện pháp như : sử dụng đồ dùng trực quan, sử dụng hệ thống câu hỏi gợi mở, thảo luận nhóm...

Để góp phần vào việc đổi mới phương pháp dạy học Lịch sử nói chung, dạy học Lịch sử lớp 8 nói riêng, tôi xin trình bày một số vấn đề về việc : “Khai thác, sử dụng kênh hình trong Sách giáo khoa môn Lịch sử lớp 8”. Với việc nghiên cứu vấn đề này, tôi mong muốn sẽ khắc phục thực trạng những hạn chế trong việc dạy - học Lịch sử đã nêu ở trên, góp phần giúp giáo viên dạy học Lịch sử lớp 8 bớt khó khăn, đạt hiệu quả cao hơn.

B. NỘI DUNG

I. Giải pháp của sáng kiến

1. Giải pháp “Khai thác, sử dụng kênh hình trong Sách giáo khoa Lịch sử lớp 8”

1.1. Các loại kênh hình trong Sách giáo khoa Lịch sử lớp 8

1.1.1. Bản đồ, lược đồ lịch sử

- Bản đồ lịch sử nhằm xác định địa điểm của sự kiện trong thời gian và không gian. Đồng thời bản đồ lịch sử còn giúp cho học sinh suy nghĩ và giải thích các hiện tượng lịch sử về mối quan hệ nhân quả, về tính quy luật và trình tự phát triển của quá trình lịch sử, giúp các em củng cố ghi nhớ những kiến thức đã học.

- Về hình thức : bản đồ lịch sử không cần có nhiều chi tiết về điều kiện tự nhiên mà cần có nhiều kí hiệu, biên giới, quốc gia, sự phân bố dân cư, thành phố, vùng kinh tế, địa điểm trên bản đồ phải đẹp chính xác rõ ràng.

- Về nội dung : bản đồ chia làm 2 loại chính

+ Bản đồ tổng hợp : phản ánh những sự kiện lịch sử quan trọng nhất của một nước hay nhiều nước có liên quan ở một thời kỳ nhất định, trong những điều kịên tự nhiên nhất định. Ví dụ các bản đồ “Sự phân chia thuộc địa của các nước đế quốc cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX”, “Chiến tranh thế giới thứ nhất 1914 - 1948”, “Chiến tranh thế giới thứ hai 1939 - 1945”… ;

+ Bản đồ chuyên đề : nhằm diễn tả những sự kiện riêng lẻ hay một mặt của quá trình lịch sử, như diễn biến một trận đánh, sự phát triển kinh tế của một nước trong một giai đoạn lịch sử. Ví dụ các bản đồ “Bọn phản cách mạng tấn công nước Pháp năm 1793”, “Nước Nga Xô-viết chống thù trong giặc ngoài 1918 - 1920”, “Khởi nghĩa Hương Khê”, “Khởi nghĩa Yên Thế”…

1.1.2. Tranh, ảnh chân dung các nhân vật lịch sử

Tranh ảnh lịch sử lấy chủ đề về lịch sử như chân dung các nhân vật lịch sử, quang cảnh lịch… nhằm tạo biểu tượng, khôi phục lại hình ảnh con người, nhân vật, biến cố, sự kiện một cách cụ thể, sinh động và khá sát thực.

1.1.3. Sơ đồ lịch sử

Sơ đồ nhằm cụ thể hoá nội dung, sự kiện bằng những hình học đơn giản, diễn tả tổ chức một cơ cấu xã hội, một thể chế chính trị, mối quan hệ giữa các sự kiện lịch sử. Ví dụ như sơ đồ “Bộ máy công xã Pa-ri 1871”, “Sơ đồ so sánh sự phát triển của sản xuất thép giữa Anh và Liên-xô trong những năm 1929 - 1931”, “Sơ đồ tổ chức chính quyền của Pháp ở Đông Dương”…

1.1.4. Biểu đồ lịch sử

Là kênh hình dùng để diễn tả quá trình phát triển, sự vận động của một sự kiện lịch sử, trên cơ sở sử dụng số liệu, tài liệu thống kê trong bài học. Biểu đồ thường được biểu diễn trên trục hoành (ghi thời gian) và trục tung (ghi sự kiện).

1.1.5. Hình vẽ lịch sử

Hình vẽ có giá trị như một tư liệu lịch sử cung cấp hiểu biết về tư liệu lịch sử.
1.2. Một số nguyên tắc khi khai thác kênh hình cũng như sử dụng đồ dùng trực quan Lịch sử 8

- Căn cứ vào nội dung, yêu cầu giáo dưỡng, giáo dục của bài học để lựa chọn và khai thác ;

- Có phương pháp thích hợp đối với việc sử dụng kênh hình (không chỉ cụ thể hoá kiến thức mà cần đi sâu phân tích bản chất của sự kiện) ;

- Đảm bảo kết hợp lời nói với việc sử dụng kênh hình, đồng thời rèn luyện khả năng thực hành của học sinh (vẽ bản đồ, miêu tả bản đồ, miêu tả nhân vật…).

1.3. Phương pháp hướng dẫn học sinh khai thác kênh hình trong Sách giáo khoa môn Lịch sử lớp 8

- Thứ nhất : Trước khi hướng dẫn học sinh khai thác, tìm hiểu về kênh hình, giáo viên chuẩn bị thật kĩ. Giáo viên tìm hiểu, nắm vững nội dung của kênh hình đó bằng việc đọc sách tham khảo, báo, mạng Internet, ti vi...

- Thứ hai : Để chuẩn bị cho một giờ học mới, giáo viên yêu cầu học sinh đọc trước bài ở nhà, tự tìm hiểu về kênh hình trong bài học đó.

- Thứ ba : Khi giảng dạy, giáo viên yêu cầu các em học sinh quan sát kênh hình để xác định một cách khái quát nội dung kênh hình cần khai thác. Giáo viên giải thích bảng chú giải trong kênh hình, đặt câu hỏi để các em thảo luận, tự trình bày về sự kiện, hiện tượng lịch sử. Sau đó giáo viên nhận xét, bổ sung nội dung trả lời của học sinh, hoàn thiện nội dung khai thác kênh hình cung cấp cho học sinh. Đồng thời qua nghiên cứu, tìm hiểu kênh hình sẽ dễ dàng giáo dục tư tưởng, tình cảm, đạo đức cho học sinh.

1.4. Cách khai thác và sử dụng kênh hình trong Sách giáo khoa môn Lịch sử lớp 8

1.4.1. Bản đồ và lược đồ

- Lược đồ trong sách giáo khoa là phương tiện trực quan rất quan trọng trong dạy học lịch sử, nó không chỉ góp phần tái tạo lại cho học sinh những hình ảnh lịch sử với những nét điển hình đặc trưng nhất.

- Trên lược đồ các sự kiện luôn được thể hiện trong một không gian, thời điểm, địa điểm cung một số yếu tố địa lí nhất định.

- Việc sử dụng bản đồ, lược đồ không những ghi nhớ, xác định các địa điểm lịch sử mà còn hiểu rõ nội dung của lược đồ. Hiểu lược đồ không chỉ là biết các chú dẫn, các kí hiệu mà cần thấy sau các quy ước ấy là những hiện tượng lịch sử sinh động.

- Cách sử dụng bản đồ, lược đồ : Giới thiệu cụ thể tên bản đồ, lược đồ và giải thích rõ các kí hiệu trên đó sau đó hướng dẫn học sinh quan sát, khai thác nội dung lịch sử.

+ Cách một : Giáo viên yêu cầu học sinh đọc sách giáo khoa, quan sát lược đồ và lên bảng trình bày ngắn gọn nội dung lịch sử có trên bản đồ, lược đồ, sau đó giáo viên tư tường thuật ngắn gọn nội dung.

+ Cách hai : Giáo viên gợi ý cho học sinh quan sát, khai thác nội dung bằng những câu hỏi để gợi ý học sinh nắm được nội dung lịch sử cuối cùng giáo viên lược thuật ngắn gọn để học sinh hiểu nội dung lịch sử trên bản đồ, lược đồ.

Ví dụ 1 : Khi dạy bài 21 “Phong trào yêu nước chống Pháp của nhân dân Việt Nam trong những năm cuối thế kỷ XIX”.

Lược đồ khởi nghĩa Hương Khê

- Trước hết giáo viên giới thiệu khái quát lược đồ, giải thích bảng chú giải, hướng dẫn học sinh quan sát lược đồ, kết hợp với tìm hiểu Sách giáo khoa và đặt một số câu hỏi để học sinh trả lời : Em có nhận xét gì về vị trí, địa bàn hoạt động của nghĩa quân Hương Khê ? Em hãy cho biết chiến thuật mà nghĩa quân áp dụng trong cuộc chiến chống quân Pháp ? Thời gian hoạt động của nghĩa quân kéo dài trong bao lâu ?

- Sau khi hướng dẫn học sinh khai thác nội dung bằng việc trả lời câu hỏi. Để thấy được toàn cảnh cuộc khởi nghĩa giáo viên sử dụng lược đồ kết hợp với lời nói tường thuật ngắn gọn : Căn cứ chính ở Ngàn Trươi, Vụ Quang (Hương Khê - Hà Tĩnh). Ở đây có núi cao, rừng rậm, sông ngòi, khe suối che chở nên nghĩa quân có điều kiện thuận lợi chiến đấu ; địa bàn hoạt động của nghĩa quân rộng, cả bốn tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình ; chiến thuật của nghĩa quân là sử dụng các phương thức tác chiến linh hoạt, chủ động sáng tạo trong quá trình chuẩn bị lực lượng cũng như trong khi giao chiến với kẻ thù, nghĩa quân chủ yếu thực hiện lối đánh du kích, lấy yếu chống mạnh, làm cho quân Pháp nhiều phen khốn đốn. Thời gian hoạt động của nghĩa quân kéo dài 10 năm.

Vì vậy học sinh tự so sánh với các cuộc khởi nghĩa khác, có thể khẳng định được cuộc khởi nghĩa Hương Khê là cuộc khởi nghĩa điển hình của phong trào Cần Vương.

Ví dụ 2 : Với lược đồ tổng hợp diễn biến của cuộc chiến tranh khi dạy bài 21 “Chiến tranh thế giới thứ hai 1939 - 1945”.

- Trước hết giáo viên giới thiệu khái quát lược đồ “Chiến tranh thế giới thứ hai 1939 - 1945”, giải thích cho học sinh các kí hiệu trên lược đồ :

+ Lãnh thổ của Đức, I-ta-lia, Nhật Bản trước khi nổ ra chiến tranh. Những nước trung lập, nước bị phát xít chiếm đóng.

+ Mũi tên màu xanh là hướng tiến công của trục phát xít (Đức, I-ta-lia ở châu Âu và Bắc Phi, Nhật ở châu Á - Thái Bình Dương).

+ Mũi tên màu đỏ là hướng tiến công của quân đồng minh.

- Giáo viên đặt một số câu hỏi để học sinh trả lời :

+ Tại sao Đức chọn Ba Lan làm nơi tấn công mở đầu cho cuộc chiến tranh ? (Bởi vì Ba Lan là nước có nhiều tài nguyên quan trọng phục vụ cho công nghiệp chiến tranh, có thể dùng Ba Lan làm bàn đạp để tấn công Liên Xô và nhiều nước châu Âu khác).

+ Tại sao Đức chiếm Ba Lan (đồng minh Anh, Pháp), các nước Anh, Pháp chỉ tuyên mà không chiến với Đức ? Tại sao Đức chiếm được Ba Lan lại không tấn công Liên Xô mà lại tấn công các nước tây Âu trước sau đó mới đánh Liên Xô ? Phát xít Đức đã tấn công vào lãnh thổ Liên Xô như thế nào ? Nhân dân Liên Xô đã chiến đấu chống lại phát xít Đức ra sao ? Quá trình bành trướng của phát xít Nhật ở châu Á - Thái Bình Dương ?

- Sau khi hướng dẫn học sinh khai thác nội dung bằng việc trả lời câu hỏi. Để thấy được toàn cảnh cuộc chiến tranh giáo viên sử dụng lược đồ kết hợp với lời nói tường thuật :

Giai đoạn một (Từ 01/9/1939 đến đầu 1943)	Diễn biến chính
Mặt trận Xô - Đức	Mặt trận phía Tây	Mặt trận Châu Á - Thái Bình Dương	Mặt trận Bắc Phi
- 01/9/1939, Đức - Ba Lan. - 22/6/1941, Đức - Liên Xô.	- 9/1939 đến 06/1941, Đức thôn tính hầu hết các nước ở Bắc, Tây và Nam Âu.	- 07/02/1941, Nhật tấn công hạm đội Mĩ ở Trân Châu Cảng và đánh chiếm toàn bộ các nước Đông Nam Á và một số đảo ở Thái Bình Dương.	- 9/1940, quân Ý tấn công Ai Cập, chiến sự lan rọng khắp thế giới.